قلعه پرتغالی‌های قشم
- heliya erfani
- 2 روز پیش
روی سواحل شمالی قشم، جایی که دریا آرام می‌کوبد و باد نمکین می‌وزد، دیوارهای سرخ‌رنگی سر برآورده‌اند؛ قلعه پرتغالی‌ها. این دژ خاموش، قرن‌هاست که قصه روزگار استعمار و مقاومت مردم جنوب را در دل خود نگه داشته است. کافی‌ست میان برج‌ها و دیوارهایش قدم بزنی تا صدای تاریخ را بشنوی. بازدید از این قلعه، سفری به گذشته‌ای پر فراز و نشیب است؛ تجربه‌ای که در کنار دیگر جاهای دیدنی قشم، سفرتان را فراموش‌نشدنی می‌کند.
داستان قلعه پرتغالی‌های قشم با نامی گره خورده است که در تاریخ دریانوردی پرتغال جایگاهی ویژه دارد: آلفونسو د آلبوکرک. این دریاسالار بلندپرواز در اوایل قرن شانزدهم میلادی به‌خوبی دریافته بود که هر قدرتی اگر بتواند سه نقطه کلیدی جهان، یعنی تنگه هرمز در خلیج فارس، خلیج عدن در ورودی دریای سرخ و تنگه مالاکا در جنوب شرق آسیا را در کنترل بگیرد، بر شاهراه‌های تجارت جهانی مسلط خواهد شد. او با همین اندیشه راهی آب‌های جنوب ایران شد و در سال ۱۵۱۴ میلادی، جزیره هرمز و سپس قشم را اشغال کرد.
برای تثبیت قدرت خود، پرتغالی‌ها به ساخت دژهایی سنگی در نقاط مختلف خلیج فارس پرداختند. قلعه قشم یکی از همین استحکامات بود؛ دژی عظیم که طی نزدیک به ۳۰ سال ساخته شد و به مقر فرماندهی نظامی و تجاری آنان در منطقه بدل گشت. دیوارهای بلند، برج‌های مراقبت و خندق‌های پیرامون این قلعه به‌خوبی نشان می‌دهد که پرتغالی‌ها قصد داشتند حضوری طولانی‌مدت و پایدار در جنوب ایران داشته باشند.
بیش از یک قرن، این قلعه نماد اقتدار استعمارگران بود. پرتغالی‌ها از همین نقطه مسیر کشتی‌های تجاری را زیر نظر می‌گرفتند، مالیات‌های سنگین وضع می‌کردند و سودهای کلانی از تجارت ادویه، مروارید و کالاهای شرقی به دست می‌آوردند. حضور آن‌ها در قشم و دیگر بنادر ایران، حدود ۱۱۰ سال به طول انجامید.
اما این سلطه بی‌پایان نبود. در سال ۱۶۲۳ میلادی، سپاهیان ایران به فرماندهی امام‌قلی‌خان صفوی به این قلعه یورش بردند. پس از نبردی سخت، دژ سقوط کرد و پرچم پرتغال پایین کشیده شد. با این پیروزی، ایرانیان نه تنها قشم بلکه سراسر خلیج فارس را از چنگ استعمارگران اروپایی آزاد کردند. قلعه پرتغالی‌ها از آن پس کارکرد نظامی خود را از دست داد و به تدریج رو به فراموشی رفت.
قرن‌ها بعد، در سال ۱۳۷۸ خورشیدی، باستان‌شناس ایرانی احسان یغمایی طی کاوش‌هایی موفق شد بقایای این بنای تاریخی را از زیر خاک بیرون آورد. اندکی بعد، هنگام حفر کانال‌های برق در اطراف قلعه، تونل‌هایی قدیمی کشف شد که همگی به داخل دژ راه داشتند؛ مسیرهایی مخفی که احتمالاً در گذشته برای جابه‌جایی نیرو یا فرار فرماندهان ساخته شده بودند.
اما سال بعد، زمین‌لرزه‌ای قدرتمند در قشم خسارات زیادی به دیواره‌های شرقی قلعه وارد کرد و کاوش‌ها متوقف شد. با وجود این، در سال ۱۳۸۹ سازمان میراث فرهنگی منطقه آزاد قشم مدیریت قلعه را برعهده گرفت و عملیات مرمت، استحکام‌بخشی و نورپردازی آغاز شد.
امروز این بنا با شماره ۲۲۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و به عنوان یکی از مهم‌ترین یادگارهای استعمار در جنوب کشور شناخته می‌شود. قلعه پرتغالی‌های قشم نه‌تنها نمادی از گذشته پرآشوب منطقه است، بلکه روایتگر ایستادگی مردمانی است که با وجود همه سختی‌ها، استقلال و آزادی سرزمین خود را پس گرفتند.
یکی از مزیت‌های بازدید از قلعه پرتغالی‌ها این است که درست در قلب شهر قشم قرار گرفته و برای پیدا کردن محل اقامت، انتخاب‌های متنوعی پیش روی شما خواهد بود. بسته به اینکه به دنبال راحتی، تجربه‌های محلی یا حتی کمپ‌زدن در فضای باز باشید، گزینه‌های مختلفی در دسترس‌تان است.
آب‌وهوای قشم به‌طور کلی گرم و شرجی است و همین ویژگی باعث می‌شود که سفر به این جزیره در تمام فصل‌ها شرایط یکسانی نداشته باشد. به دلیل رطوبت بالا و آفتاب سوزان، تابستان‌های قشم برای گردشگری چندان مناسب نیست؛ به‌ویژه وقتی مقصدتان قلعه پرتغالی‌هاست که در فضای باز قرار دارد و سایه محدودی دارد.
اما کافی است تا تقویم را به ماه‌های خنک‌تر سال ورق بزنید. از اواخر پاییز تا اوایل بهار، هوای قشم دلپذیرتر می‌شود و بازدید از قلعه، همراه با قدم‌زدن در فضای تاریخی آن، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی خواهد بود. در این دوره، نسیم دریا خنکی مطبوعی به فضا می‌دهد و می‌توانید بدون نگرانی از گرمای طاقت‌فرسا، ساعت‌ها در محوطه قلعه گردش کنید.
اگر جزو کسانی هستید که ازدحام جمعیت شما را خسته می‌کند، توصیه می‌شود در ماه‌های دی و بهمن به قشم سفر کنید. در این زمان جزیره خلوت‌تر است و فرصت دارید قلعه را با آرامش بیشتری کشف کنید. برعکس، در تعطیلات نوروز و فصل بهار، قشم به یکی از شلوغ‌ترین مقاصد گردشگری کشور تبدیل می‌شود و محوطه قلعه معمولاً پر از بازدیدکنندگان است.
وقتی به محوطه قلعه پرتغالی‌های قشم قدم می‌گذارید، اولین چیزی که توجه شما را جلب می‌کند دیوارهای قطور و سنگین آن است؛ دیوارهایی که گویی برای ایستادن در برابر قرن‌ها باد و باران و جنگ ساخته شده‌اند. این قلعه نه تنها یک بنای تاریخی ساده نیست، بلکه نمونه‌ای ارزشمند از تلفیق معماری نظامی اروپایی با مصالح بومی جنوب ایران است.
قلعه بر زمینی به مساحت حدود دو هزار مترمربع ساخته شده و طرح کلی آن به شکل چهارضلعی نامنظم است. در چهار گوشه بنا، برج‌هایی به ارتفاع دوازده متر قرار دارد که زمانی جایگاه دیده‌بانان و محل استقرار توپ‌های جنگی بوده‌اند. ضخامت دیوارها در برخی نقاط به چهار متر هم می‌رسد؛ همین استحکام بود که پرتغالی‌ها را مطمئن می‌کرد در برابر حمله‌های ناگهانی در امان باشند.
مصالح به‌کاررفته در ساخت قلعه نیز داستان خودش را دارد. سنگ‌های مرجانی استخراج‌شده از سواحل قشم، به همراه گچ و ساروج، پایه‌های اصلی این دژ را شکل داده‌اند. استفاده از این مصالح علاوه بر دسترسی آسان، مقاومت بالایی در برابر رطوبت شدید جزیره ایجاد کرده است. در گذشته، پیرامون قلعه خندقی وجود داشت که هم مانعی برای دشمن بود و هم به‌عنوان کانالی برای هدایت آب باران عمل می‌کرد.
فضای داخلی قلعه هم به اندازه ظاهر بیرونی‌اش قابل‌توجه است. بخش‌هایی مانند سربازخانه، انبار مهمات، زندان، آب‌انبار و حتی یک کلیسا در دل این دژ ساخته شده بود. چنین تقسیم‌بندی دقیقی نشان می‌دهد که قلعه فقط یک پناهگاه موقت نبوده، بلکه شهری کوچک در دل دیوارهای سنگی بوده است؛ جایی که سربازان پرتغالی می‌توانستند ماه‌ها بدون نیاز به خروج دوام بیاورند.
نکته جذاب دیگر، شباهت‌های پنهان معماری قلعه به بناهای ایرانی است. در برخی قسمت‌ها، مخصوصاً در طراحی آب‌انبارها و طاق‌ها، ردپای معماری بومی جنوب و حتی الهام از کاروانسراهای دوره صفوی دیده می‌شود. این نشان می‌دهد که پرتغالی‌ها برای ماندگاری بیشتر، از دانش و تجربه معماران محلی نیز بهره برده‌اند.
امروز هرچند بخشی از دیواره‌ها فرو ریخته و خندق‌ها پر شده‌اند، اما هنوز می‌توان عظمت قلعه را تصور کرد. کافی است بر فراز برج‌های باقی‌مانده بایستید و به افق خلیج فارس خیره شوید؛ همان‌جایی که روزی توپ‌های جنگی پرتغالی‌ها آماده دفاع از منافعشان بودند، حالا به یکی از تماشایی‌ترین نقاط گردشگری قشم تبدیل شده است.
قلعه پرتغالی‌ها فقط یک اثر معماری نیست؛ بلکه سندی زنده از روزگار پرآشوبی است که استعمار اروپایی پایش به آب‌های گرم خلیج فارس باز شد. پرتغالی‌ها با ناوگان‌های قدرتمند خود، راهی هزاران کیلومتر دورتر از لیسبون شدند تا راه‌های تجاری شرق را در دست گیرند. آن‌ها به هرمز آمدند، قشم را اشغال کردند و قلعه‌ای ساختند که به ظاهر قرار بود برای همیشه بر این آبراه مهم حکم براند.
اما تاریخ روایت دیگری دارد. این قلعه با همه استحکامش نتوانست در برابر اراده مردم ایران پایدار بماند. بازدید از قلعه پرتغالی‌های قشم، در واقع قدم‌زدن در گذرگاهی میان گذشته و حال است. در یک سو می‌توانی عظمت معماری نظامی قرن‌های پیش را ببینی، و در سوی دیگر چشم‌انداز بی‌کران خلیج فارس را که هنوز هم همان‌قدر پرهیبت است. این قلعه یادآور این حقیقت است که قشم فقط جزیره‌ای برای دیدن طبیعت بکر نیست؛ بلکه جزیره‌ای است که در هر وجب خاکش تاریخ و هویتی عمیق نهفته است.
قلعه پرتغالی‌های قشم از آن دست جاذبه‌هایی است که محدودیت خاصی برای بازدید ندارد و تقریباً برای همه گروه‌های سنی جذاب و قابل دسترس است. مسیرهای اطراف قلعه هموار است و بیشتر محوطه آن به‌گونه‌ای طراحی شده که حتی افراد مسن یا خانواده‌هایی با کودک خردسال نیز می‌توانند بدون دشواری خاصی از آن دیدن کنند.
البته باید در نظر داشت که بخش‌هایی از بنا هنوز حالت سنگلاخی و ناهموار دارد و بالا رفتن از برج‌ها یا دیوارهای مرتفع نیازمند کمی توان جسمی و دقت بیشتر است. بنابراین اگر علاقه دارید چشم‌انداز خلیج فارس را از فراز برج‌های قلعه تماشا کنید، بهتر است آمادگی پیاده‌روی و بالا رفتن از پله‌های قدیمی را داشته باشید.
برای علاقه‌مندان به تاریخ و معماری، بازدید از این قلعه حکم ورق زدن کتابی زنده را دارد؛ هر دیوار و هر خشت آن داستانی از مقاومت و استعمار را روایت می‌کند. همچنین اگر اهل عکاسی هستید، نور و سایه‌های دیوارهای سنگی و غروب خورشید بر فراز خلیج فارس صحنه‌هایی خلق می‌کنند که کمتر جای دیگری می‌توانید تجربه‌اش کنید.
در مجموع، قلعه پرتغالی‌ها مقصدی است برای همه؛ خانواده‌ها، گروه‌های دوستانه، تاریخ‌دوستان، عکاسان و حتی گردشگرانی که تنها به دنبال یک پیاده‌روی سبک در فضای تاریخی هستند. تنها کافی است کفش راحت و مطمئن بپوشید و کمی کنجکاوی داشته باشید تا از این سفر کوتاه در دل تاریخ لذت ببرید.
بازدید از قلعه پرتغالی‌های قشم نیازمند تجهیزات پیچیده یا وسایل خاص نیست، اما داشتن چند وسیله ساده می‌تواند تجربه شما را بسیار دلپذیرتر کند. محوطه قلعه به‌طور کلی مسطح است و گردش در آن سختی چندانی ندارد، با این حال پوشیدن کفش راحت مخصوص پیاده‌روی کمک می‌کند بدون خستگی در میان دیوارهای سنگی قدم بزنید.
از آنجا که بازدید معمولاً بین یک تا دو ساعت طول می‌کشد، داشتن بطری آب و خوراکی سبک مخصوصاً اگر همراه کودکان یا سالمندان باشید، بسیار مفید خواهد بود. خورشید در جنوب ایران با هیچ‌کس شوخی ندارد؛ بنابراین کرم ضدآفتاب، کلاه لبه‌دار و عینک آفتابی از ضروریات سفر شماست.
در فصول گرم، همراه داشتن یک بادبزن دستی یا دستمال خنک‌کننده هم می‌تواند تجربه‌تان را راحت‌تر کند. و در آخر، فراموش نکنید دوربین عکاسی یا گوشی با شارژ کامل برای ثبت لحظات بی‌نظیر غروب آفتاب از بالای برج‌های قلعه بهترین همراه شما خواهد بود.
خود قلعه پرتغالی‌ها بیشتر یک بنای تاریخی است تا مکانی مجهز به امکانات مدرن؛ بنابراین اگر وارد محوطه شوید چیزی جز دیوارهای قطور، برج‌ها و بقایای چندصدساله به چشم نمی‌آید. همین سادگی هم بخشی از جذابیت آن است، چرا که شما را به قرن‌ها پیش می‌برد.
با این حال، موقعیت مکانی قلعه در دل شهر قشم باعث شده که در اطراف آن هیچ کمبودی از نظر خدمات رفاهی احساس نکنید. کافی است چند دقیقه پیاده‌روی کنید تا به رستوران‌های محلی و دریایی، بستنی‌فروشی‌های سنتی، هایپرمارکت‌ها، پارک‌های شهری، مساجد و حتی هتل‌ها برسید. حضور بانک و فروشگاه‌های بزرگ نیز در نزدیکی قلعه، بازدید را برای گردشگران آسان‌تر کرده است. به همین دلیل، می‌توان بدون نگرانی بابت امکانات رفاهی به دیدن این اثر تاریخی رفت.
ورود به قلعه پرتغالی‌ها نیازمند تهیه بلیت است که نرخ آن برای گردشگران ایرانی و خارجی متفاوت محاسبه می‌شود. هرچند مبلغ بلیت چندان زیاد نیست، اما هزینه دریافتی صرف نگهداری، مرمت و حفاظت از این اثر تاریخی می‌شود.
ساعت بازدید معمولاً از ۸ صبح تا ۶ عصر تعیین شده است، زمانی که هم هوا روشن است و هم شرایط برای گردش ایمن فراهم خواهد بود. متوسط زمانی که بازدیدکنندگان در قلعه سپری می‌کنند بین یک تا دو ساعت است؛ فرصتی کافی برای تماشای دیوارها، برج‌ها، محوطه داخلی و عکاسی از چشم‌انداز بی‌کران خلیج فارس.
برای کسانی که به دنبال عکاسی حرفه‌ای هستند، پیشنهاد می‌شود برنامه خود را طوری تنظیم کنند که حوالی عصر و هنگام غروب در قلعه حضور داشته باشند؛ چرا که ترکیب نور طلایی خورشید با سنگ‌های مرجانی بنا، فضایی رویایی و منحصر به فرد خلق می‌کند.
قلعه پرتغالی‌های قشم تنها یک دژ نظامی متروک نیست؛ در دل دیوارهای قطورش رازهایی نهفته که هر کدام پنجره‌ای تازه به گذشته می‌گشایند.
توپ‌های خاموش تاریخ: در گوشه و کنار محوطه هنوز چند قبضه توپ آهنی به چشم می‌خورد؛ توپ‌هایی که روزگاری صدای مهیب شلیک‌شان لرزه بر اندام کشتی‌های دشمن می‌انداخت. با گذر زمان، بسیاری از این سلاح‌ها به نقاط مختلف قشم منتقل شدند، اما همان چند توپ باقی‌مانده هم برای بازدیدکنندگان یادآور روزهای پرهیاهوی نبرد در خلیج فارس هستند.
راه‌های زیرزمینی مرموز: زیر پای گردشگران، شبکه‌ای از تونل‌ها پنهان است که بخشی از آن توسط باستان‌شناسان کشف و بررسی شده. این مسیرهای مخفی گفته می‌شود تا میدان سعدی قشم امتداد داشته‌اند و حتی برخی منابع طول آن‌ها را تا ۱۵ کیلومتر برآورد کرده‌اند. چنین تونل‌هایی احتمالاً برای فرار فرماندهان یا انتقال آذوقه و مهمات در زمان محاصره به کار می‌رفته است.
نقش‌ها و نشانه‌ها بر دیوار: گذشته تنها در توپ‌ها و برج‌ها خلاصه نمی‌شود؛ بر بعضی از دیوارهای قلعه، ردپای نقاشی‌ها و طرح‌هایی دیده می‌شود که بعدها توسط مردم محلی بر جای مانده‌اند. این آثار هنری، هرچند ساده و ابتدایی، نشان می‌دهد قلعه پس از پایان دوران نظامی خود هم بخشی از زندگی مردم قشم بوده و لایه‌ای تازه از تاریخ فرهنگی جزیره را شکل داده است.
این سه راز تنها بخش کوچکی از داستان‌های ناگفته قلعه‌اند. هر آجر و هر سنگ آن می‌تواند حامل روایت‌هایی باشد که هنوز در انتظار کشف‌شدن‌اند.
قلعه پرتغالی‌های قشم تنها یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه دفتر زنده‌ای از سرگذشت خلیج فارس و مردم ایران است. دیوارهای قطور و برج‌های استوار آن گواهی بر روزگاری هستند که استعمارگران اروپایی سودای تسلط بر تجارت جهانی داشتند، اما در نهایت با مقاومت ایرانیان ناکام ماندند.
در واقع قلعه پرتغالی‌های قشم یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی این جزیره است که با دیوارهای قطور و برج‌های باشکوه خود، روایتی زنده از دوران حضور استعمارگران در خلیج فارس را به نمایش می‌گذارد. اگر قصد دارید این بنای چندصدساله را از نزدیک ببینید، پیش از هر چیز با خرید بلیط هواپیما قشم سفر خود را برنامه‌ریزی کنید. بازدید از این قلعه بخشی جدانشدنی از این سفر است. می توانید با خواندن مقاله راهنمای سفر به قشم ، با خیالی آسوده پا در این سفر هیجان انگیز بگذارید؛ چرا که علاوه بر معماری منحصربه‌فرد، چشم‌انداز فوق‌العاده‌ای از آب‌های نیلگون خلیج فارس پیش روی شما قرار می‌دهد و تجربه‌ای متفاوت از تاریخ و فرهنگ جنوب ایران را رقم می‌زند.
امروز این قلعه نه به عنوان دژی نظامی، بلکه به عنوان موزه‌ای روباز از تاریخ، گردشگران را به دل قرن شانزدهم می‌برد. سفری به قشم بدون بازدید از این اثر تاریخی کامل نخواهد بود.
سوالات متداول
