جشن خردادگان، جشنی به عظمت ایران کهن
- heliya erfani
- 20 ساعت پیش
جشن خردادگان، جشنی به عظمت ایران کهن، سرزمین قهرمانان و پهلوانان اسطوره‌ای است. ایران کهن، سرزمینی با فرهنگی چند‌هزار‌ساله، همواره در تلاش برای نظم‌بخشی به زمان و مناسبت‌ها، گاه‌شماری‌های گوناگونی را در طول تاریخ خود به کار گرفته است. یکی از نمونه‌های برجسته این تقویم‌ها، مربوط به دوران ساسانی است؛ زمانی که دو نوع تقویم مجزا اما در هم‌تنیده، مورد استفاده مردم و حاکمان قرار می‌گرفت. نخست، تقویمی بود که به آن “سال سیار” یا گاه‌شماری اوستایی نو می‌گفتند. در این تقویم، سال به دوازده ماه سی روزه تقسیم می‌شد که هر یک از روزها نام مخصوص به خود را داشت. اما چون سال خورشیدی بیش از ۳۶۰ روز است، پنج روز پایانی سال به‌صورت جداگانه به آن افزوده می‌شد که در فرهنگ ایرانی با نام‌هایی چون “پنجه”، “خمسه مسترقه”، “پنجه دزدیده” یا “اندرگاه” شناخته می‌شد.
در کنار این، گاه‌شماری دیگری نیز به‌کار می‌رفت که با نام “تقویم بهیزکی” یا “سال ثابت” شناخته می‌شد. ویژگی بارز این تقویم در آن بود که کبیسه را هر ۱۲۰ سال یک بار در محاسبات لحاظ می‌کردند. به همین سبب، آیین نوروز و شروع سال نو در جایگاه اصلی و نجومی خود باقی می‌ماند و از حرکت و جلو افتادن بیش از اندازه جلوگیری می‌شد. این دقت و توجه در حفظ نظم طبیعی سال، نشانگر وسواس تمدن ایرانی در هماهنگی با چرخه‌های طبیعت بود.
در نظام تقویمی ایران باستان، هر یک از ماه‌ها و روزهای سال نه‌تنها شماره‌گذاری نشده بودند، بلکه به نام یکی از ایزدان زرتشتی مزین بودند. همین ویژگی باعث می‌شد که در هر ماه، یک روز با نام آن ماه هم‌نام شود. این انطباق، بهانه‌ای برای برگزاری جشن‌هایی شد که به آن‌ها “جشن‌های ماهانه” می‌گفتند. یکی از این جشن‌های باستانی که ریشه در اعتقادات و اسطوره‌های زرتشتی داشت، جشن باشکوه “خردادگان” بود.
خرداد، سومین ماه از سال و در عین حال، نام روز ششم هر ماه نیز بود. زمانی‌که روز ششم از ماه خرداد فرا می‌رسید، مردم این روز را با آیین‌هایی ویژه جشن می‌گرفتند. در آیین زرتشتی، خرداد (در اوستا: هئوروتات، در پهلوی: خردات یا هردات) نماد کمال، سرسبزی، شکوفایی و نگهبانی از آب‌های روان و زلال است. همین پیوند عمیق با عنصر حیات‌بخش آب، سبب شد تا جشن خردادگان با مفاهیم آبادانی، شادابی، و حفاظت از منابع طبیعی درآمیزد.
خرداد نه‌فقط یکی از امشاسپندان مقدس در دین زرتشتی، بلکه یکی از مفاهیم بنیادین در نگرش اساطیری ایرانیان به جهان بوده است. واژه “هئوروتات” در متون اوستایی به معنای “رسایی و کمال” آمده و حضور این امشاسپند در کنار “امرداد” (جاودانگی) در متون گوناگون اوستا، نشان‌دهنده اهمیت آن‌ها در حفاظت از آب و گیاه به عنوان عناصر حیاتی زندگی است.
گفته می‌شود که زادروز زرتشت، پیامبر بزرگ ایرانیان، نیز در همین روز واقع شده است. در بخشی از یسنا آمده که اهورامزدا خرداد را به کسانی ارزانی می‌دارد که در اندیشه، گفتار و کردار، راستی و نیکی را پیشه خود کرده‌اند. در “بندهش”، یکی از متون بنیادین پهلوی، آمده که خرداد مسئول نگهبانی از آب‌هاست و سرچشمه زندگی بر زمین از او نشأت می‌گیرد. همچنین به‌عنوان سرور زمان، سال، ماه و روزها شناخته می‌شود؛ چراکه همه هستی، زایش و پرورش به نوعی با آب در پیوند است و این عنصر را خرداد پاس می‌دارد.
در آئین زرتشتی، خرداد یکی از شش امشاسپند اصلی و نماد کمال، رسایی، پاکی، و نگهبانی آب‌ها است. در اوستا، نام او «هَئورْوَتات» و در زبان پهلوی «خُردات» آمده است. او در کنار امرداد، مسئول حفظ آب و گیاهان در جهان مادی است. در باور زرتشتی، انسان در مسیر رسیدن به کمال، باید با خرداد همراه شود، زیرا او تجلی باروری و زندگی است.
در گات‌های زرتشت، خرداد در کنار امرداد می‌آید و این دو به انسان کمک می‌کنند تا از تشنگی و گرسنگی رهایی یابد. از همین رو، خرداد نه‌تنها نگهبان منابع آبی، بلکه نماد آبادانی، حیات و شکوفایی نیز هست.
جشن خردادگان برخاسته از تطابق روز ششم با ماه خرداد است. در این روز، ایرانیان باستان به نشانه احترام به آب و طبیعت، مراسم‌هایی آیینی و شاد برگزار می‌کردند. این جشن فرصتی بود برای ستایش طبیعت، پاکسازی جسم و جان، نوسازی منابع آب، و تجدید پیمان با جهان هستی.
ایرانیان باستان معتقد بودند که با گرامیداشت این روز، به هستی و نظم کیهانی احترام گذاشته‌اند. در متون دینی زرتشتی همچون یسنا و بندهش، آمده که «اهورامزدا رسایی خرداد را به کسانی عطا می‌کند که گفتار، اندیشه و کردارشان بر پایه راستی باشد». از این منظر، جشن خردادگان فراتر از یک آیین موسمی، یک نوع پالایش درونی و بیرونی است.
در آیین‌های خردادگان، نمادهای متعددی به کار گرفته می‌شد. آب، مهم‌ترین عنصر این جشن بود؛ مایه حیات و نماینده پاکی. مردم در کنار چشمه‌ها، رودها یا دریاها گرد می‌آمدند، بدن خود را شستشو می‌دادند و نیایش می‌خواندند.
عنصر دیگر، گل سوسن و نیلوفر بود. این گل‌ها در متون کهن نماد خرداد معرفی شده‌اند. گل سوسن سپید به‌عنوان نماد «بوی دوستی» و پاکی، میان مردم رد و بدل می‌شد. آن‌ها به دوستان و آشنایان گل هدیه می‌دادند تا عشق، پیوند و سرزندگی را جشن بگیرند.
روشنایی و آتش نیز در آتشکده‌ها پاس داشته می‌شد. نیایش در برابر آتش مقدس و دعا برای پاکی زمین و آب، بخش جدایی‌ناپذیر مراسم این روز بود.
جشن خردادگان نه‌فقط رویدادی آیینی بلکه گردهمایی شاد و صمیمی مردمان ایران باستان بود. در این روز، خانواده‌ها به کنار چشمه‌سارها، رودخانه‌ها و دشت‌های سرسبز می‌رفتند، تن خود را در آب می‌شستند و با نیایش، آواز، و شادی، حضور امشاسپند خرداد را گرامی می‌داشتند. در کنار این آیین‌های شاد، توجه ویژه‌ای نیز به بازسازی قنات‌ها، پاکسازی چاه‌ها، و نو کردن کاریزها نشان داده می‌شد؛ چراکه آب، مقدس و مایه‌ی آبادانی بود.
موبدان و دانشمندان دینی آن زمان در رساله‌ها و نوشته‌های خود به اهمیت خردادروز اشاره کرده‌اند. در کتاب “فرضیات‌نامه” نقل قولی از دستور داراب پالن، موبد بزرگ زرتشتی آمده که اشاره دارد به رسم شست‌وشوی تن در آب و لزوم پاکسازی کاریزها و چاه‌ها در این روز. همچنین در “اندرز انوشه‌روان آذرپاد مهر اسپندان” به صراحت بیان شده که در روز خرداد، کندن جوی آب سنتی مقدس و توصیه‌شده است.
جشن‌ها در ایران باستان جشن‌ها نقش مهمی در زندگی مردم داشتند و بیشتر آن‌ها با طبیعت و کشاورزی پیوند داشت. نوروز، مهرگان، سده و تیرگان از مهم‌ترین جشن‌ها بودند که نماد شادی، دوستی و شکرگزاری به شمار می‌رفتند. این آیین‌ها نه‌تنها زمان گردهمایی خانواده‌ها و جامعه بود، بلکه فرصتی برای احترام به نیروهای طبیعت و ستایش نیکی‌ها محسوب می‌شد.
یکی از باورهای مهم زرتشتیان این است که زادروز پیامبر زرتشت نیز در روز خرداد اتفاق افتاده است. این باور، تقدس و جایگاه این روز را در نزد پیروان دین زرتشتی دوچندان کرده و آن را به عنوان یکی از روشن‌ترین روزهای سال روحانی معرفی کرده است. در بسیاری از منابع دینی زرتشتی، جشن خردادگان هم‌سنگ با نوروز کوچک نیز یاد شده است.
مطابق با سنت کهن و ساختار گاه‌شماری باستانی، روز ششم از ماه خرداد به‌عنوان روز جشن خردادگان شناخته می‌شود. در سال ۱۴۰۴ هجری شمسی نیز این روز برابر است با بزرگداشت این آیین دیرینه. ایرانیان می‌توانند با گرد آمدن در کنار رودها، چشمه‌ها، یا حتی ساحل دریا، و با اهدای گل‌های نیلوفر و سوسن به یکدیگر، بار دیگر این میراث فرهنگی را زنده نگه دارند و پیوند معنوی خود با طبیعت، تاریخ و آیین نیاکان را بازیابی کنند.
جشن خردادگان، تنها آیینی برای بزرگداشت یک روز نیست، بلکه بیانگر نگرش بلند ایرانیان به آب، زندگی، پاکی، کمال و پیوند با طبیعت است. این جشن نه‌تنها از تاریخ، بلکه از فلسفه زندگی ایرانی برخاسته است. در زمانی که جهان امروز با بحران‌های زیست‌محیطی روبه‌روست، بازنگری در آموزه‌های خردمندانه‌ی جشن‌هایی چون خردادگان می‌تواند راهی برای بازگشت به همزیستی، پاکی، و احترام به زمین باشد.
