حمام مهدی قلی بیک
- Amin Abadeh
- 5 ماه پیش
حمام مهدی قلی بیک یا موزه مردم شناسی مشهد
حمام یکی از مهم‌ترین عناصر فضاهای عمومی است که در ایران سبقه و تاریخچه کهنی دارد. این منظر عمومی به‌ویژه به سبب نقشی که در مناسبات اجتماعی ایفا می‌کرد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و از این حیث حائز اهمیتی صدچندان است. ازاین‌رو ساخت حمام‌های عمومی به‌صورت مجال اقتصادی یا خیریه، همواره موردتوجه صاحب‌منصبان و متمولان جامعه بوده و از این حیث آن را بایستی در رده بناهایی برشمرد که معمولاً در هر شهر و روستایی به‌صورت وقفی یا موروثی بنا و اداره می‌شد. با وبلاگ سپهران همراه ما باشید.
بنای تاریخی مهدی قلی بیک در مشهد، یکی از بزرگترین حمام‌های ایران است که با ورود به داخل آن، با ساختاری بسیار زیبا از حمام‌های قدیمی رو به رو خواهید شد. این حمام، یک ساختمان قدیمی با سقفی زیبا، رنگارنگ و منحصر به فرد است که قدمت آن به دوران صفویه بازمی‌گردد. این حمام، در کنار یکی از مساجد قدیمی مشهد به نام مسجد شاه قرار دارد و به همین دلیل برای مدت‌ها به نام “حمام شاه” شناخته می‌شد. اما پس از انقلاب اسلامی، نام آن به حمام رضوی تغییر یافت. علاوه بر این، این حمام قدیمی در نزدیکی حرم مطهر امام رضا و بازار قدیمی فروشندگان فرش مشهد قرار دارد، بنابراین رسیدن به آن بسیار آسان است.
این مکان در سال ۱۳۰۰ خورشیدی، به خواست یک فرد به نام مهدی قلی بیک ساخته شده و به وقف مردم اهدا شد. نام واقف هنوز هم بر روی حمام حفظ شده است. این حمام در اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و ارزش بیش از پیش خود را نشان داد. در گذشته، این حمام برای سال‌ها مورد استفاده عموم قرار می‌گرفت، اما با رواج استفاده از لوله‌کشی آب و وجود حمام در خانه‌ها، به تدریج ترک شد.
بنا به همین دلیل، به این حمام مدتی بی توجهی شد تا اینکه سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس، در اقدامی مشترک تصمیم به بازسازی آن گرفتند. فرایند بازسازی در سال ۱۳۷۸ آغاز شد و در طی آن، فضاهای داخل حمام مانند سردر حمام، هشتی ورودی، سربینه یا رختکن، گرمخانه، میاندر، خزینه و فضای گربه‌رو، تون، نظافتخانه و چال‌حوض مورد مرمت قرار گرفتند. مساحت کل حمام نزدیک به ۲۰۰۰ متر مربع رسید.
مهدی قلی بیگ در مشهد، ابتدای بازار بزرگ، جنب مسجد شاه قرار دارد، این سازه تاریخی در ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت ۱۳۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
«حمام مهدی قلی بیک» یکی از بزرگترین حمام‌های ایران است که در سال 1027 هجری قمری به دستور «مهدی قلی بیک میرآخور باشی» (رئیس اسطبل شاهی) ساخته‌شده و به‌صورت وقف در اختیار تولیت رضوی قرار گرفت. قلی بیک از طایفه جغتایی و از امرای ترک خراسان بود که به‌عنوان فرمانده تفنگچیان خراسانی از او در تاریخ یاد می‌شد.
این بنا به سبب هم‌جواری با بنای تاریخی مسجد شاه (مقبره امیر ملکشاه)، مسجد 72 تن و نیز نزدیک بودن به حرم مطهر رضوی تا پیش از انقلاب تحت عنوان «حمام شاه» و بعدازآن به «حمام رضوی» شهرت داشت و تا سال 1367 دایر بود. با توقف فعالیت حمام، روند تخریب آغاز و به‌تدریج به‌صورت متروکه درآمد تا اینکه در سال 1376 با شماره 1374 در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و در سال 1378 عملیات بازسازی آن در دستور کار قرار گرفت. با تکمیل این فرایند در سال 1385، حمام با کاربری جدید به‌عنوان موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی به بهره‌برداری رسید.
سازه اصلی بنا از جنس آجر بوده و آهک، ساروج، سنگ، شیشه، کاشی و فلز از دیگر مصالح به‌کاررفته در این حمام هستند. عناصر معماری بنا در حال حاضر شامل ورودی هشتی، سربینه، حوض سربینه، شاه‌نشین، میاندر، گرمخانه، نظافت خانه، خزینه، خلوت گاه، چال‌حوض، گلخن (تون) و… است.
محوطه ورودی به‌وسیله یک پله و با انحنایی ملایم به هشتی کوچکی وصل می‌شود که پس از عبور از پنج پله، با گردش به سمت راست به سربینه (رختکن) متصل است. در وسط این فضا حوضی هشت‌ضلعی قرار دارد و اطراف آن چهار صفه (سکو) برای نشستن تعبیه‌شده که بزرگترین آن‌ها به‌عنوان شاه‌نشین، ویژه بزرگان و اشراف بوده و سه صفه دیگر برای تعویض لباس و استفاده عموم بوده است. جدا از این کارکرد اولیه و اصلی، سربینه بهترین مکان برای استراحت پس از استحمام، نوشیدن چای و شربت، کشیدن قلیان، گفت‌وگو ملاقات با دوستان و اهالی محل و… به شمار می‌آمد. این کارکرد آن را به یکی از عناصر اجتماعی معماری شهری بدل نموده است.
سیستم روشنایی حمام توسط 55 گلجام (نورگیر) که بر روی سقف گنبدی تمام قسمت‌های حمام تعبیه‌شده، تأمین می‌شده است. در فضای سربینه هشت ستون سنگی به‌صورت هشت و نیم هشت، پوشش گنبدی را استوار نگه‌داشته است. قوس‌های به‌کاررفته در فضای سربینه از نوع پنج و هفت و شاخ بزی است که ملهم از معماری سبک اصفهانی است. کاربندی (رسمی بندی) سقف نیز از دیگر تزئینات معماری بنا به شمار می‌رود.
تمامی فضای سربینه با تزئیناتی چون نقاشی‌ها و ازاره کاشی از نوع کاشی‌های زیر رنگی با نقش ستاره‌ای هشت پر است که اطراف آن با نقوش ختایی و هندسی مزین است. این قسمت دارای ساروج بری و گچ‌بری با تعداد 28 لایه بوده که از این تعداد 13 لایه دارای تزئینات نقاشی با موضوعاتی چون داستان‌های شاهنامه، پهلوانان، افسانه‌های عامیانه و قدیمی رایج در میان مردم، صحنه‌هایی از زندگی اجتماعی و محلات قدیمی و دیدنی مشهد، ورود فناوری به ایران، دوازده صور فلکی و … است. قدیمی‌ترین لایه این دسته از نقاشی‌ها به دوره صفوی و جدیدترین آن‌ها به اواخر دوره قاجاریه مربوط می‌شود.
میاندر اصلی‌ترین فضای ارتباطی حمام است که واسط بین سربینه و گرمخانه است و تبادل حرارت بین آن دو فضا را کاهش می‌دهد. از طریق این راهرو (درب شرقی) مردم وارد فضای گرمخانه می‌شدند. از دیگر فضاهای حمام پاشویه است که به‌صورت هشتی‌ای در نظر گرفته‌شده که در وسط آن حوض کوچکی قرار دارد که فرد می‌توانست پای خود را پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد آن شسته و سپس وارد سربینه شود. وجود هشتی موجب می‌شد که حرارت بدن از طریق کف پا کاسته و بدن افراد آمادگی ورود به فضای سربینه را پیدا کند.
پس از گذشتن از میاندر وارد فضای گرمخانه می‌شویم که محل استحمام است. فضای گرمخانه با پلان مربع دارای چهارستون در وسط می‌باشد که پوشش گنبدی شکل سقف، شامل چندین گلجام (نورگیر) بر روی آن‌ها قرارگرفته است. در اطراف گرمخانه سه سکو وجود دارد که برای نشستن، استحمام، کیسه کشیدن، صابون زدن، مشت‌ومال و… مورداستفاده قرار می‌گرفته است.
قسمت غربی گرمخانه، خزینه آب گرم قرار دارد که در سطحی بلندتر از کف گرمخانه تعبیه و توسط یک سردر بسیار کوتاه و چندین پله از آن جدا شده است و افراد برای پاک شدن و آبکشی وارد آن می‌شدند. در کف خزینه سه دیگ مسی (تیان) به‌عنوان تنها عنصر تأسیساتی خزینه قرار داشت.
دو اتاق در دو طرف خزینه قرار دارد که در اتاق شمالی سه عدد حوضچه تصفیه آب تعبیه‌شده است. اتاق دیگر (خلوتگاه) اما ویژه استحمام افراد معلول یا مبتلابه بیماری‌های مسری بود و بیماران از طریق دریچه اتاق که به خزینه راه دارد، آب گرم موردنیاز خود را برمی‌داشتند.
«گلخن» یا «آتشخانه» به‌عنوان محل برافروختن آتش و منبع تأمین انرژی گرمایی حمام در پشت خزینه قرار دارد و سیستم گرمایش شامل انبار سوخت، تون، گربه‌رو و دودکش در آن تعبیه‌شده است. شخصی که مسئول تأمین سوخت و گرمایش حمام بود، «تون‌تاب» نامیده می‌شد و برای تهیه سوخت حمام، هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی را درون کوره تون در زیر تیان‌ها قرار داد و سپس آتش را روشن می‌کرد. حرارت و دود حاصل از تون از طریق دالان‌های زیرزمینی (گربه‌رو) و به‌وسیله تعدادی دودکش به بیرون منتقل می‌شد. ابعاد فضای گربه‌رو به‌گونه‌ای بود که یک نفر به‌صورت خمیده می‌توانست وارد آن شده و تعمیرات احتمالی یا نظافت آن را انجام دهد. از خاکستر باقیمانده در کانال تون نیز در ساخت ملاط ساروج استفاده می‌شد.
چال‌حوض یکی دیگر از فضاهای داخلی در ضلع جنوبی حمام است که فضایی وسیع و مستطیل شکل با ارتفاع متوسط دارد که در آن حوض بزرگی مملو از آب سرد وجود داشت که در تابستان پس از استحمام، برای شنا و آب‌تنی مورداستفاده قرار می‌گرفت.
خب چگونه به حمام مهدی قلی بیک برویم !
از نظر موقعیت این مکان که به حمام شاه معروف است در انتهای بازارچه فرش فروشان مشهد ( بازار بزرگ مشهد) قرار دارد، در سمت غربی حمام مسجد 72 تن بوده ست.
اگر قصد دارید از سمت باب الجواد به سمت حمام پیاده روی کنید قبل از ورود به محدوده حرم سمت چپ به طرف بازار سرشور پیاده روی دارید تا داخل بازار، اندکی در اواسط بازار ( اندرزگو 17) ورودی حمام مهدی قلی بیک معروف به موزه مردم شناسی مشهد قرار دارد.
اگر از ورودی صحن غدیر و دارالشفا امام رضا میخواهید به حمام بروید از طریق تابلوهای راهنمای موجود در حرم میتوانید مسیر موزه مردم شناسی را پیدا کنید.
اگر از مترو مسیر یک جهت رسیدن به بنای تاریخی حمام استفاده میکنید باید در ایستگاه میدان بسیج پیاده شوید پس از آن با اندکی پیاده روی به میدان بیت المقدس بروید و سپس به خیابان اندرزگو به سمت بازار سرشور بروید.
اگر از طریق مترو خط 2 قصد بازدید از این جاذبه تاریخی را دارید در ایستگاه شهدا از طریق خیابان شیرازی و ورودی صحن غدیر با کمک تابلوهای راهنما به سمت بنای تاریخی مهدی قلی بیک بروید.
اگر از وسایل حمل و نقل شهری مانند اتوبوس جهت رفتن به این مکان تاریخی در مشهد استفاده میکنید میتوانید از طریق اتوبوس‌های 82 – 62 – 210 – 86 که در خیابان اندرزگو روبروی باب الجواد ایستگاه دارند استفاده کنید و سپس از ورودی باب الجواد به سمت بازار سرشور و حمام بروید.
اگر از وسیله نقلیه شخصی برای رفتن به این مجموعه تاریخی استفاده میکنید باید بدانید که اگر از مسیر دیالمه و اندرزگو قصد رفتن به این مجموعه تاریخی را دارید به دلیل یکطرفه بودن خیابان امکان دسترسی با ماشین را نخواهید داشت. اما از سایر مسیرها امکان دسترسی وجود دارد. نزدیک ترین پارکینگ به مجموعه مهدی قلی بیک پارکینگ حرم هست.
برخی از جاهای دیدنی مشهد که فاصله اندک از حمام قرار دارند:
| اطلاعات ضروری حمام مهدی قلی بیک | |
| آدرس حمام | مشهد، خیابان اندرزگو، بازار سرشور اواسط بازار جنب مسجد |
| شماره تلفن حمام مهدی قلی بیک | 05132232004 |
| ساعات بازدید | 8 صبح الی بعد از ظهر |
| هزینه بازدید حمام مهدی قلی بیک | 2000 تومان |
سوالات متداول:
